Ranking jakości życia w polskich uzdrowiskach – zarys metodologii

dr hab. Łukasz Lach, prof. AGH, Wydział Zarządzania AGH

Wprowadzenie

Celem przeprowadzonych prac i analiz było wypracowanie narzędzi umożliwiających porównywanie poziomu jakości życia w polskich uzdrowiskach. Podstawowym założeniem przy konstrukcji rankingu było zapewnienie wysokich standardów metodologicznych i minimalizacja wpływu uznaniowości.

W odróżnieniu od istniejących rankingów zastosowana metodyka budowy wskaźnika jest zgodna z aktualnymi rekomendacjami OECD i JRC Komisji Europejskiej w zakresie tworzenia wskaźników kompozytowych. Do analiz wykorzystano wyłącznie obiektywne z założenia i ogólnodostępne dane statystyczne zbierane w sposób systematyczny. Zrezygnowano z uwzględniania danych subiektywnych, np. wyników sondaży czy nawet reprezentatywnych badań opinii.

Jakość życia to zjawisko wielowymiarowe. Mają na nie wpływ zarówno czynniki materialne (np. warunki mieszkaniowe czy poziom płac), jak też niematerialne (edukacja, zdrowie, stan środowiska czy bezpieczeństwo). Z tego powodu w ramach prac nad indeksem jakości życia dokonano wyboru czynników w oparciu o zalecenia zawarte w zbliżonych tematycznie raportach i rankingach opracowanych w innych krajach europejskich przy jednoczesnym uwzględnieniu dostępności wiarygodnych danych statystycznych dla polskich uzdrowisk. Wybrane czynniki zebrano w 10 kategorii tematycznych. Przy wyliczaniu „podindeksów” oraz indeksu zbiorczego (kompozytowego), użyto wyłącznie wag wyznaczonych metodami statystycznymi rekomendowanymi przez OECD i JRC Komisji Europejskiej, co pozwoliło na znaczne zminimalizowanie niepożądanego wpływu arbitralności.

Indeks jakości życia, będący średnią ważoną z 10 podocen dla kategorii tematycznych, należy traktować czysto informacyjnie, ze świadomością ograniczeń związanych z jego naturą. Powodem może być chociażby cecha kompensowalności tak uzyskanego wskaźnika kompozytowego - względnie wysoki wynik dla niektórych kategorii może kompensować niskie wyniki dla większości innych kategorii. Na przykład miasto uzdrowiskowe wysoko rozwinięte gospodarczo (łatwo o atrakcyjną pracę) może cechować niższy poziom bezpieczeństwa. Taka cecha nie zawsze jest pożądana. Należy więc pamiętać że choć opracowany ranking jest źródłem cennych i wiarygodnych informacji, szczególnie w zakresie wspomagania procesu zarządzania rozwojem uzdrowiska, to jednocześnie - podobnie jak każdy inny wskaźnik kompozytowy - nie odzwierciedla on doskonale jakości życia.

Interpretując wagi przypisywane poszczególnym podocenom podczas wyznaczania oceny kompozytowej, należy pamiętać, że nie odzwierciedlają one znaczenia poszczególnych podkategorii a jedynie pozwalają wyznaczyć czynniki najbardziej istotne dla różnicowania pozycji uzdrowisk w kompozytowym rankingu. Na wyniki rankingu należy więc patrzeć przez pryzmat poczynionych założeń oraz wyników analizy wrażliwości uzyskanej końcowej klasyfikacji. Z tego względu rekomendujemy, aby interpretować wyniki rankingu przez pryzmat wyznaczania grup podobnie ocenianych uzdrowisk, a nie traktować wskaźników liczbowych literalnie i bezrefleksyjnie czy nadawać interpretację zupełnie nieznaczącym różnicom między wartościami indeksu dla różnych uzdrowisk.

Biorąc dodatkowo pod uwagę typowy dla analizy wielokryterialnej brak jednoznaczności interpretacyjnej wskaźnika kompozytowego, rekomendujemy, by podstawowe znaczenie nadać „podrankingom” dla każdej z 10 kategorii tematycznych. W oparciu o podoceny dla kategorii każdy zainteresowany może stworzyć własny ranking, przydzielając kategoriom wagi stosownie do swoich preferencji (procedura zwana w literaturze „metodą alokacji budżetu”). Aby umożliwić stosowanie takiego narzędzia partycypacyjnego, został udostępniony interaktywny panel stanowiący część niniejszego portalu internetowego. Dzięki możliwości nadawania przez użytkownika wag kategoriom wedle indywidualnych preferencji, portal będzie pozwalał zarówno na tworzenie indywidualnych rankingów przez wszystkich zainteresowanych, jak i badanie opinii publicznej poprzez agregację wyników zebranych od respondentów. Tak uzyskane wyniki będą prezentowane w formie interaktywnego wykresu na stronie www.

Wybór procedury analitycznej

Zasadniczo, zastosowaną metodologię oparto na ogólnodostępnych zalecaniach OECD dotyczących konstrukcji wskaźników kompozytowych. Głównym źródłem wiedzy był poradnik metodologiczny OECD:

http://www.oecd.org/els/soc/handbookonconstructingcompositeindicatorsmethodologyanduserguide.htm

Procedura wyznaczania wskaźnika jakości życia w uzdrowiskach została oparta na 10-etapowym schemacie wyznaczania wskaźników kompozytowych praktykowanymi rekomendowanym przez analityków Komisji Europejskiej:

https://knowledge4policy.ec.europa.eu/publication/your-10-step-pocket-guide-composite-indicators-scoreboards_en

Dobór zmiennych

Doboru zmiennych dokonano w oparciu o szczegółową analizę listy zmiennych wykorzystywanych w zbliżonych tematycznie raportach dotyczących rankingów jakości życia publikowanych w innych krajach europejskich. Biorąc pod uwagę dostępność danych statystycznych dla polskich uzdrowisk w oficjalnych statystykach publikowanych przez GUS, w badaniach wykorzystano ostatecznie 30 zmienne ilościowe przydzielone do 10 kategorii tematycznych. W przypadku każdej zmiennej większe wartości odpowiadały wyższej mierze jakości życia w danym wymiarze. W ramach analizowania każdej z 10 kategorii wykorzystano od 3 zmienne.

Wyznaczanie podocen w kategoriach

W kolejnym kroku dla każdej z 10 kategorii wyznaczono podocenę składową, którą obliczono jako średnią ważoną z zestandaryzowanych zmiennych składowych. Wagi wykorzystane w sumowaniu wyznaczono w oparciu o pracę:

Nicoletti G., Scarpetta S. and Boylaud O. (2000), Summary indicators of product market regulation withan extension to employment protection legislation, OECD, Economics department working papers No. 226, ECO/WKP(99)18.  

Mówiąc w uproszczeniu, wykorzystany algorytm wyznaczania wag wykorzystuje ładunki i proporcje objaśnionej wariancji wynikające z analizy składowych głównych (z ang. principal component analysis, PCA) przeprowadzonej dla zestandaryzowanych zmiennych w obrębie każdej z 10 kategorii. Zasadnicza przewaga algorytmu rekomendowanego przez OECD nad wyborem arbitralnym  wynika w głównej mierze z tego, że algorytm OECD uwzględnia możliwość wystąpienia silnego skorelowania części zmiennych między sobą. Dzięki temu można uniknąć problemu niezamierzonego i niekontrolowanego wzrostu wpływu silnie skorelowanych zmiennych na ostateczny kształt rankingu uzdrowisk w obrębie danej kategorii. Przykładowo, problem taki występuje przy zastosowaniu równych wag (a więc obliczaniu średniej arytmetycznej, co zwykle było dotychczasową praktyką stosowaną przy wyznaczaniu rankingów jakości życia w uzdrowiskach lub uzdrowiskach) w przypadku zestawu zmiennych, spośród których chociaż dwie są silnie skorelowane.     

Wyznaczanie wskaźnika kompozytowego  

Indeks jakości życia w uzdrowiskach wyznaczono jako średnią ważoną obliczoną z 10 zestandaryzowanych podocen składowych. Wagi wykorzystane w sumowaniu (dalej w tekście oznaczane jako „wagi główne”) wyznaczono analogicznie jak w przypadku  wyznaczania podocen w kategoriach.

Uwagi końcowe

W celu ustawicznego udoskonalania zaprezentowanego narzędzia niezbędne są dalsze prace. Zakładamy, ze szczególnie cenna może okazać się informacja zwrotna pochodząca od mieszkańców uzdrowisk zebrana za pomocą formularza internetowego. Istotnym zagadnieniem jest również praca nad pozyskiwaniem wiarygodnych danych w nowych kategoriach, prowadzenie głębszej analizy wrażliwości oraz próba analizy problemu agregacji podocen w ujęciu teoretycznym i praktycznym, w tym uwzględnienie zagadnienia kompensacji i substytucji poszczególnych wymiarów oceny kompozytowej.